Podsumowanie konferencji pt. „Walutowe” kredyty hipoteczne w świetle najnowszego orzecznictwa TSUE

Biuro Rzecznika Finansowego, Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce oraz Naczelna Rada Adwokacka zorganizowały 20 maja 2024 r. konferencję pt.  „Walutowe” kredyty hipoteczne w świetle najnowszego orzecznictwa TSUE, dotyczącą tematyki kredytów indeksowanych i denominowanych do waluty innej niż waluta polska. Zagadnienie to analizowane było w kontekście poglądów judykatury i przedstawicieli doktryny. W ramach wydarzenia zorganizowano trzy panele dyskusyjne, w trakcie których teoretycy oraz praktycy, którzy na co dzień zajmują się wspomnianą tematyką prezentowali swoje opinie.

Wśród prelegentów znaleźli się przedstawiciele ośrodków akademickich, m.in.: Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Uniwersytetu Wrocławskiego, Akademii Leona Koźmińskiego, a także przedstawiciel Dyrekcji Generalnej ds. Sprawiedliwości i Konsumentów w Komisji Europejskiej, pełnomocnik Ministra Sprawiedliwości ds. ochrony konsumentów, jak również sędziowie i doświadczeni adwokaci.

Otwierając konferencję, Zastępca Rzecznika Finansowego – Ziemowit Bagłajewski podkreślił doniosłość zagadnienia oraz potrzebę dyskusji na temat dotyczący prawie miliona kredytobiorców.

Rzecznik Bagłajewski zaznaczył, że TSUE w sprawach kredytów denominowanych lub indeksowanych do walut obcych niejednokrotnie wydawał orzeczenia precedensowe. Przełomowym orzeczeniem był wydany w 2019 r. wyrok w sprawie C-260/18, (sprawa państwa Dziubak). Inne ważne wyroki TSUE w tej materii to wydane w 2023 r. w sprawie C-520/21 (Szcześniak) oraz w sprawie C-140/22 (mBank). We wszystkich tych trzech sprawach aktywny udział brało Biuro Rzecznika Finansowego, udzielając wkładu merytorycznego dla innych instytucji państwowych, przede wszystkim KPRM, który był następnie wykorzystywany przy przedstawieniu poglądu państwa polskiego przed TSUE. Co istotne, Rzecznik TSUE podzielał stanowisko Rzecznika Finansowego, co znalazło również wyraz w treściach orzeczeń.

Rzecznik Bagłajewski zwrócił też uwagę, że obecnie w Polsce toczy się ponad 180 tys. spraw sądowych dotyczących roszczeń, jakie podnoszą klienci banków w związku z kredytami indeksowanymi lub denominowanymi w walutach obcych. Dla porównania, we wszystkich 27 krajach UE w 2023 r. mieliśmy 300 tys. spraw rozwiązywanych w drodze pozasądowego postępowania polubownego, co pokazuje skalę problemu kredytów „walutowych”.

Ze strony Komisji Europejskiej konferencję otworzył analityk polityczny Filip Skawiński. Wskazał, że prawo konsumenckie jest dobrym przykładem komunikowania działań Unii Europejskiej, ponieważ pozwala na dostrzeżenie, że prawo unijne dotyczy naprawdę każdego obywatela. Podkreślił, że wybór prawa unijnego jest wyborem cywilizacyjnym, ponieważ – choć „europejskie młyny mielą powoli” – to dzięki temu dają dostęp do przewidywalnego systemu prawa, który jest przejrzysty, pewny i racjonalny.

Pierwszy panel był moderowany przez zastępcę dyrektora Departamentu Analiz i Legislacji, r. pr. Katarzynę Szwedo-Mackiewicz. Panel dotyczył kluczowych aspektów i perspektyw przedawnienia roszczeń z umowy kredytu w świetle orzecznictwa TSUE.

Jako pierwsza głos zabrała dr adw. Anna Dombska, założycielka Forum Prawników Finansowych, która sprawami frankowymi zajmuje się od 2017 roku. W swoim wystąpieniu pt. „Przerwanie biegu przedawnienia roszczeń banku o zwrot kwoty wypłaconej tytułem kwoty kapitału” wskazała, że problematyka przerwania biegu przedawnienia roszczeń bankowych o zwrot kapitału w kontekście nieważności umowy kredytu dopiero wkracza na sale sądowe. Jest to kwestia niezależna od przyjętej koncepcji początku biegu terminu przedawnienia. W swoim wystąpieniu podjęła próbę rozstrzygnięcia, czy pozwy i wezwania faktycznie mogą i powinny, także ze względów formalnych, doprowadzać do przerwania biegu przedawnienia roszczeń banku wobec twierdzeń o ważności umowy.

Kolejną prelegentką była dr Aneta Wiewiórowska-Domagalska, pełnomocnik Ministra Sprawiedliwości ds. ochrony praw konsumenta, która przygotowała wystąpienie pt. „Przedawnienie roszczeń konsumentów”. Pełnomocnik podkreśliła, że aktywność orzecznicza TSUE na tle dyrektywy 93/13/EWG w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich jest nieporównywalna z jakimkolwiek innym aktem prawnym UE.  Wskazała także na wysoką liczbę kierowanych przez polskie sądy pytań prejudycjalnych w sprawach kredytów konsumenckich, zaznaczając, że jesteśmy liderami tworzenia prawa europejskiego i standardu ochronnego UE.

Następne wystąpienie pt. „Przedawnienie roszczeń z umowy kredytu denominowanego lub indeksowanego do waluty obcej w świetle najnowszego orzecznictwa TSUE” zostało przygotowane przez sędzię SSO w Gdańsku Magdalenę El-Hagin oraz wykładowczynię w Wyższej Szkole Administracji i Biznesu im. E. Kwiatkowskiego w Gdyni. Sędzia wskazała, że konsekwencją stwierdzenia, że umowa kredytu nie wiąże stron ze skutkiem ex tunc, jest konieczność oceny roszczeń stron umowy o zwrot spełnionych przez nie świadczeń na płaszczyźnie art. 410 k.c. Podkreśliła, że ze wszystkich kondykcji skonstruowanych w art. 410 k.c. właśnie condictio sine causa najlepiej odpowiada przypadkom świadczeń spełnionych na podstawie klauzul abuzywnych. Zaznaczyła przy tym, że świadczenie nienależne nie jest nigdy świadczeniem okresowym i przedawnia się z ogólnym terminem przedawnienia (art. 118 k.c.). Spłacane raty kredytu nie były świadczeniem okresowym, lecz kredytobiorca spłacał swoje zobowiązanie w częściach.

Jako ostatni w panelu występował adw. Wiktor Budzewski, który przygotował referat pt. „Ochrona konsumenta, ale tylko tego aktywnego”. W wystąpieniu przedstawił on kilka koncepcji według których należy liczyć termin przedawnienia roszczenia banku. Wskazał, że od czasu uchwały SN z maja 2021 r. sądy w sprawach frankowych wymagają składania przez konsumentów oświadczeń o świadomości skutków uznania umowy za nieważną. Podkreślił, że chociaż praktyka odbierania oświadczeń od konsumentów została przez TSUE w grudniowych wyrokach zakwestionowana, to w kwietniu 2024 r. SN w składzie całej Izby Cywilnej przyjął, że termin przedawnienia roszczenia banku biegnie od chwili zakwestionowania przez konsumenta związania go postanowieniami umownymi. A zatem, SN uznał, że do ochrony konsumenta konieczne jest jego aktywne działanie.

W drugim panelu skoncentrowano się na dopuszczalności stwierdzenia nieważności umowy oraz zastępowalności powstałych luk w umowie na tle poglądów judykatury TSUE. Panel moderowany był przez dyrektora Departamentu Klienta Rynku Bankowego i Kapitałowego, r. pr. Dawida Rapkiewicza.

Dyskusję rozpoczął dr adw. Krzysztof Pacuła, referendarz w Trybunale Sprawiedliwości Unii Europejskiej wygłaszając referat pt. “„Szczególnie niekorzystne konsekwencje” i zastępowalność luk powstałych w umowie”. Wyjaśnił, że w ocenie TSUE sąd krajowy powinien odstąpić od stwierdzenia nieważności umowy w sytuacji, w której konsument „mógłby zostać narażony na szczególnie niekorzystne konsekwencje”. Odpowiedział przy tym na pytania, czy „szczególnie niekorzystne konsekwencje” występują w sytuacji, w której kredytobiorca spłacił – i to z nawiązką – nominalną kwotę udzielonego mu kapitału oraz czy „szczególnie niekorzystne konsekwencje” rozpatrywać należy tylko w wymiarze skutków o charakterze finansowym.

Następnym prelegentem była dr Ewa Skibińska reprezentująca Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego oraz Biuro Rzecznika Finansowego. Zaprezentowała ona referat pt. „Kilka uwag o obowiązkach sądu krajowego orzekającego w sprawach dotyczących umów kredytu w świetle orzecznictwa TSUE”, w którym przedstawiła specyfikę wybranych obowiązków sądu krajowego orzekającego w sprawach dotyczących umów kredytu w na przykładzie wyroków TSUE. Przeanalizowała również na wybranych przykładach z orzeczeń TSUE, w tym w tzw. polskich sprawach, rolę sądu krajowego w zakresie rozstrzygania sporów dotyczących kluczowych zagadnień w polskiej praktyce, co do umów kredytu zawieranych przez przedsiębiorców z konsumentami.

Kolejne wystąpienie pt. „O naturze i istocie sankcji za stosowanie klauzul abuzywnych jako sankcji prawa konsumenckiego i jej dalszych skutkach (w świetle orzecznictwa TSUE i SN)” przedstawiła dr hab. Edyta Rutkowska-Tomaszewska, prof. UWr, przewodnicząca Doradczego Komitetu Naukowego przy Rzeczniku Finansowym. Swoją prezentację rozpoczęła od przedstawienia istoty ochrony konsumenta i chroniącego go prawa konsumenckiego oraz przewidzianych przez niego prawnych instrumentów ochrony, a następnie  omówiła naturalną i logiczną konsekwencję tego założenia, a mianowicie istotę i naturę sankcji za stosowanie klauzul abuzywnych jako szczególnej sankcji konsumenckiej i jej dalsze skutki prawne. W swoich rozważaniach  zaprezentowała regulacje prawne, poglądy doktryny, ale także orzecznictwo sądów polskich i TSUE.  

Dyskusję w tym panelu zakończyło wystąpienie dra r. pr. Piotra Frątczaka, który przedstawił referat pt. „Przewalutowanie” kwoty kredytu i nieważność umowy kredytu jako sankcja niezwiązania konsumenta na podstawie art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13. Wskazał, że zagadnienie kredytów powiązanych z kursem waluty obcej towarzyszy praktyce obrotu bankowego od 15 lat. Dodał, że obecnie – po latach wieloaspektowej debaty publicznej oraz dyskursu prawnego – szala zwycięstwa w toczących się postępowaniach sądowych jednoznacznie i trafnie przechyliła się na stronę konsumentów-kredytobiorców. W trakcie referatu przeanalizował, czy w specyficznych (wyjątkowych)  uwarunkowaniach  utrzymanie  w  mocy  umowy  kredytu  z  jego „przewalutowaniem” na walutę krajową może być rozwiązaniem preferowanym przez konsumenta-kredytobiorcę, a także zaprezentował jakie są wady i zalety tego rozwiązania oraz odpowiedział na pytanie, czy sprostałoby ono wymaganiom sankcji niezwiązania konsumenta, określonym na gruncie dyrektywy 93/13 i omówionym w orzecznictwie TSUE.

W ostatnim trzecim panelu moderatorem była dr Ewa Skibińska reprezentująca Biuro Rzecznika Finansowego. Prezentowane wystąpienia dotyczyły niedozwolonych postanowień umownych w orzecznictwie TSUE.

Panel rozpoczęła Ewa Biernat z Dyrekcji Generalnej ds. Sprawiedliwości i Konsumentów Komisji Europejskiej z Wydziału ds. prawa konsumenckiego przedstawiając wystąpienie pt. „Główne założenia dyrektywy Rady 93/13/EWG i ich zastosowanie w kontekście sporów dotyczących kredytów „walutowych” na podstawie orzecznictwa TSUE”. Wskazała, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem TSUE system ochrony wprowadzony na mocy dyrektywy opiera się na założeniu, iż konsument znajduje się w gorszym położeniu niż sprzedawca lub dostawca, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania, i w związku z tym godzi on się na warunki sformułowane uprzednio przez przedsiębiorcę, nie mając wpływu na ich treść. W swoim wystąpieniu przedstawiła wytyczne z orzecznictwa TSUE w odniesieniu do wymogów dotyczących przejrzystości, które muszą spełnić sprzedawcy lub dostawcy, stosujący postanowienia umowne nienegocjowane indywidualnie, jak i do kryteriów ogólnej analizy nieuczciwego charakteru takich postanowień.

Następnie wystąpienie pt. “Aksjologiczne podstawy ocen niedozwolonych postanowień umownych w orzecznictwie TSUE (w sprawach konsumenckich)” zaprezentował sędzia SSR w Siemianowicach Śląskich Rafał Cebula, członek Stowarzyszenia Sędziów Polskich Iustitia. W referacie sędzia skoncentrował się na ogólniejszych założeniach, które w istocie upraszczają dojście do ostatecznego wyniku (wykładni) i stosowania prawa unijnego, usuwając w ten sposób w cień dogmatyczne i praktyczne spory o krajowych konstrukcjach prawnych.

Kolejny referat pt. „Ekonomista do przyjaciół urzędników i prawników” wygłosił dr hab. Krzysztof Kalicki, prof. ALK, wiceprzewodniczący Rady Nadzorczej Deutsche Bank Polska SA. W prezentacji zaprezentował argumenty prawne dotyczące abuzywności lub nieabuzywności klauzul umownych z punktu widzenia ekonomisty.

Ostatnie wystąpienie pt. „Wymagania TSUE co do ukształtowania postępowań sądowych w sprawach z udziałem konsumentów” przedstawił dr hab.  Marcin Dziurda, prof. UW, radca prawny będący członkiem Doradczego Komitetu Naukowego przy Rzeczniku Finansowym. Wskazał, że dotychczas jedynie w niewielkim zakresie orzecznictwo TSUE wpłynęło na polskie przepisy procesowe, a w szczególności Kodeks postępowania cywilnego. Dodał, że doprowadziło to do wydłużenia terminu na wniesienie zarzutów od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym (art. 480 § 2 pkt 3 k.p.c.) oraz do wprowadzenia obowiązku badania przez sąd stosunku podstawowego przed wydaniem przeciwko konsumentowi nakazu zapłaty z weksla (art. 485 § 2 k.p.c.).

Każdy z paneli kończył się dyskusją, a konferencja była transmitowana online. Nagranie dostępne jest na kanale YouTube Rzecznika Finansowego.